35 yıl evelsi Qırımda «Avdet» mustaqil qırımtatar gazetasınıñ ilk sanı çıqtı. Onıñ çıqması Stalin sürgünliginden soñ qırımtatarlarnıñ kütleviy şekilde Qırımğa qaytmasınıñ timsali oldı. Bu yıllar devamında gazeta Qırımda olğan müim tarihiy adise-vaqialarnı aydınlattı. Amma 2014 senesinden başlap neşir Rusiye tarafından basqığa oğradı ve Rusiye şaraitlerinde saqlanıp qalmaq içün küreşmege mecbur.
«Avdet» gazetası eki tilde çıqqan edi – qırımtatarca ve rusça. O, Qırımdaki yaşayışnı ve qırımtatarlarnıñ vatanda abadanlaştırıluvını aydınlatqan edi.
Neşir Qırımtatar milliy areketi teşkilâtınıñ faalleri tarafından açıldı. Adını qırımtatar halqınıñ lideri Mustafa Cemilev qoydı. Onı 1982 senesi – birinci sanından çoq evel ilân etken edi.
«Avdet» qırımtatarlarnıñ vatanlarına qaytqanını eñ yahşı aks etken söz edi.
Kiçik evçikte muarririyet ve yazıcı maşinaçıqlar
Gazetanıñ birinci muaririyeti Bağçasarayda edi: başta Server Kerimovnıñ evinde – siyasetçi ve Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ delegatı. Soñra Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reis muavini İlmi Umerovnıñ evine köçti.
O vaqıt ne ofisimiz, ne bir mülkimiz bar edi, şunıñ içün er şeyni evde yapqan edikİlmi Umerov
«Avdetniñ» ilk sanları Rigada basıldı, gazetanıñ maketleri küryerler vastasınen Latviyağa trenlernen yollanğan edi, çünki yerli akimiyeti qırımtatar neşirini Qırımda bastırmağa bermey edi.
«O vaqıt ne ofisimiz, ne bir mülkimiz bar edi, şunıñ içün er şeyni evde yapqan edik. Bir qaç yazıcı maşina, qalem, kâğıt ve jurnalistler. Birinci sannı planlaştırğanımızdan bir buçuq-eki ay keç yaptıq. Amma yavaş-yavaş ardı-sıra yaptıq. Ekinci sanımızda bilgisayarımız oldı. Maket yapmağa bilmey edik. Satırlarnı maqasnen kesip, kâğıtqa yapıştıra edik. Soñra bu maketni Rigağa yollay edik, anda bizge on biñ nusha basıp, Qırımğa yollay ediler», – dep hatırlay İlmi Umerov.
Qırımtatarlar yarımadağa kütleviy şekilde qaytqan soñ «Avdet» Bağçasaray neşriyatında basılıp başlandı, muarririyet ise Aqmescitke köçti.
Qırımnıñ Rusiye işğalinden evel Aqmescit merkezindeki «Qırım» fondunıñ binasında yerleşe edi, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ ofisi de anda edi.
İlmi Umerovnıñ aytqanına köre, gazeta o vaqıt tek haberlerni derc etse de, «mefküreviy edi».
O yılları «Avdet» gazetası tesirli edi ve insanlar onı seve ediİlmi Umerov
«Avdet» milliy areket, qırımtatarlarnıñ problemlerini aydınlattı, akimiyet aqqında, qırımtatar halqına olğan munasebetini yazdı. Gazeta olarnı tenqit etken edi. Meselâ, ekinci sanında birileriniñ Qırımnı Keriçke Rusiyege, digerleriniñ Ukrayinağa tartqanını köstergen resim bar edi. Qırımnıñ qırımtatarlarnıñ olğanını kimse añlamay. O yılları «Avdet» gazetası tesirli edi ve insanlar onı seve edi. Qırımtatar milliy areketi «Avdet» etrafında birleşken edi», – dep tarif etti o, Qırım.Aqiqat.
«Basqı ve kerginlik altında»
Rusiye 2014 senesi Qırımnı işğal etken soñ gazetanıñ problemleri başladı.
Rusiye akimiyetiniñ Mecliske yapqan basqısı sebebinden «Avdet» ofissiz qaldı. Onıñ jurnalistleri evden çalışmağa mecbur edi. Neticede Rusiye akimiyeti Aqmescitteki «Qırım» Fondunıñ» binasında yerlerini aldı, gazetanı ise çaquv esasında «ekstremist malümatını» derc etkeninde qabaatladı.
«Avdet» gazetasını, qalğan Qırım kütleviy haber vastalarını kibi, Roskomnadzorda qayd olmağa mecbur ettiler. Amma gazeta, bir çoq diger Qırım kütleviy haber vastası kibi, formal sebeplerden qayd olamadı
«Qırım Rusiye ordusı tarafından zapt etilgen soñ biz Ukrayina vaqtından daa beter basqı ıntıluvlarını is etip başladıq. 2016 senesinden başlap birinci saytımız blok etildi. Başqasını açtıq. Meclis Rusiyede yasaqlanğan soñ kütleviy haber vastası olaraq qayd olamadıq. Tırıştıq, amma bermediler», – dep aytqan edi gazeta muarriri Şevket Qaybullayev.
Mustaqil kütleviy haber vastaları işini yapqanları içün qorquzılmamalıDunya Miyatoviç
Bürokratik manialar yapıp, Rusiye akimiyeti kelişmegen kütleviy haber vastalarını «saylay edi», Qırım yarımadasında olarnıñ işi imkânsız oldı.
«Avdet» gazetası etrafındaki vaziyetke 2014 senesi OSCE diqqat ayırdı.
«Qırımda kütleviy haber vastalarınıñ vekillerine qarşı duşmanlıq areketleri toqtatılmalı. Mustaqil kütleviy haber vastaları işini yapqanları içün qorquzılmamalı», – dep aytqan edi o vaqıt OSCE kütleviy haber vastalarınıñ serbestligi meseleleri vekili Dunya Miyatoviç.
Rusiye Tış işler nazirligi bu qorqularnı uydurma dep, gazeta «uquq alanı çerçivesinde çalışmağa razı degil», dep bildirgen edi.
Rusiyede qayd olmayıp çalışmaq içün «Avdet» cemini 999 nushağa qadar eksiltmege mecbur oldı. Rusiye qanunları bu vaziyette kütleviy haber vastalarına qayd olmayıp çalışmağa izin bere.
2021 senesine qadar gazeta sıñırlı sayıda abuneciler içün basıla edi. Samizdat edi.
2021 senesinden başlap «Avdet» online formatqa keçti. Rusiye kerçeklerinde çalışmaq «kergin ve telâşlı ola», dep aytqan edi Şevket Qaybullayev.
«Gazeta daa kerek olur»
«Avdet» muarririyetinden belli qırımtatar siyasetçileri ve cemaat erbapları çıqtı. Olardan biri – Ukrayinanıñ Türkiye elçisi, Kremlniñ sabıq siyasiy mabüsi Nariman Celâl. O, 2000 yıllarnıñ başlarında gazetanıñ muarriri edi.
Mında şahıs olaraq inkişaf ettim, dünya baqışım ve siyasiy baqışlarım şekillendiNariman Celâl
«Avdet» gazetası em jurnalistika saasında, em qırımtatar milliy areketinde menim içün alma mater oldı. Universitetni bitirip, mında çalışıp başladım. Büyük tecribe qazandım, kerçek dostlarım oldı, bu munasebetlerni bugün de sıcaq tutam. Mında şahıs olaraq inkişaf ettim, dünya baqışım ve siyasiy baqışlarım şekillendi, bugünge qadar olarnen areket etem», – dep bildirdi o, Qırım.Aqiqatqa.
«Avdet» gazetasınıñ kelecegi, bütün qırımtatar halqınıñ kelecegi kibi, Rusiyede belli degil, dep ayta milliy areketniñ faalleri.
İlmi Umerov gazeta Qırım işğalden azat etilgen soñ «daa kerek olur», dep ümüt ete, çünki «büyük emiyeti bar». Amma neşirniñ formatını deñiştirmek kerek olur, çünki basma gazetalarnıñ «devri keçti», dep tüşüne o.
